صبر و سعه صدر در تربيت

سومين اصل از اصول تربيت اصل صبر و سعه صدر است. مربي بايد در تربيت، صبر و حوصله داشته باشد و الا به هدف تربيت نمي رسد. با بي صبري و حتي کم صبري نمي توان کار تربيتي انجام داد. امر تربيت همانند کار باغبان و زارع است؛ يعني همان گونه که باغبان بايد در پرورش گل و نهال صبور باشد، مربي هم بايد صبر و حوصله داشته باشد، چون تربيت در ظرف زمان مشخصي به نتيجه مي رسد. شما اگر عجله کنيد، نه تنها به نتيجه نمي رسيد بلکه محصول باغ شما که فرزندان هستند، از بين خواهند رفت.
صبر و سعه صدر از ارزش هاي اخلاقي مسلمانان است و يک مربي مسلمان بايد آراسته به اين صفات ارزشمند باشد؛ لذا حضرت موسي (عليه السلام) وقتي رسالت بزرگ خود را شروع مي کند در ابتدا از خداوند متعال سعه صدر درخواست مي نمايد:(قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي... ).(1)
حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند: « ابزار رياست سعه صدر است ».(2)
با مقداري تأمل در قرآن کريم به اين نکته پي خواهيم برد که خداوند بيشتر ارزش هاي معنوي را در کنار صبر ذکر کرده است. اکنون به چند نمونه از اين آيات اشاره مي کنيم:
1- عمل صالح (إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ).(3)
2- شکر (صَبَّارٍ شَكُورٍ).(4)
3-توکل (الَّذِينَ صَبَرُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ).(5)
4-نماز و روزه (وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ ).(6)
5-حق (وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ).(7)
گاهي والدين يا مربيان به خاطر کم صبري و کم حوصلگي با دانش آموز به نوعي برخورد مي کنند که روان کودک را خدشه دار مي نمايند. گاهي يک کلمه حرف زشت و يا پيام منفي باعث تحقير شخصيت فرزند شما مي شود. بنابراين از راه هاي برقراري ارتباط سالم با فرزندان، داشتن حوصله و صبر است؛ چون نداشتن سعه صدر باعث مي شود که آستانه تحمل فرزندان پايين بيايد و در نتيجه اين افراد در آينده نمي توانند پدر و مادر خوبي باشند.
مهم ترين ويژگي پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) صبر و سعه صدر ايشان در مقابل مشکلاتي بود که با آن مواجه بودند. به گواهي قرآن نيز خداوند براي صابران اجر بي حساب در نظر گرفته است:
(إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ).(8)
به درستي که صابران اجر و پاداش خود را بي حساب دريافت مي دارند!
و لذا خداوند به پيامبر اسلام امر مي کند:
(فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ).(9)
اي پيامبر! صبر کن همچنان که پيامبران اولوالعزم صبر کردند و براي عذاب آنها عجله نکن.

انواع صبر

نکته قابل توجهي که نبايد از ديد همگان به خصوص مربيان دور بماند اين است که حال که به اهميت و ارزش صبر پي برديم بايد مواقع صبر را نيز بشناسيم؛ به عبارت ساده تر بايد بدانيم که انسان در کجا بايد صبور باشد. احصاء جامع موارد صبر، اگر غير ممکن نباشد، بسيار مشکل است؛ لذا آنچه در ذيل مي آيد مشتي نمونه خروار است که تقديم مي شود. صبر در مقابل خواهش هاي نفساني، صبر در مقابل مصائب و مشکلات، صبر در تنگدستي، صبر در تحصيل، صبر در بد اخلاقي همسر، صبر در برخورد با ارباب رجوع، صبر بر حرمت مردم، صبر در مقابل دارايي ها، صبر در داشتن حسن و زيبايي، صبر در مقابل حرام و صبر در تربيت فرزندان از جمله برجسته ترين موارد صبر هستند. در اين بحث، صبر در تربيت فرزندان را مورد بحث قرار مي دهيم.
خداوند متعال مي فرمايد:
(وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللّهِ ).(10)
« اي پيامبر! صبر کن، و صبر تو فقط براي خدا و به توفيق خدا باشد ».
بارها در اخبار حوادث آمده که والدين کم حوصله و کم صبر که تحمل رفتارهاي فرزندان خود را نداشته اند، آنان را مورد ضرب و شتم قرار داده و در بعضي موارد حتي باعث قتل فرزند خود شده اند. اينها همه ناشي از پايين بودن آستانه تحمل والدين است؛ لذا اين سؤال اساسي مطرح است که در چه مواردي لازم است والدين صبر و سعه صدر بيشتري از خود بروز دهند که به چند نمونه آن اشاره مي کنيم:
1- فاصله سني بين والدين و فرزندان
2- داشتن فرزندان بيش فعال؛
3- دعواي خواهر و برادر؛
4-يادگيري درسي فرزندان؛
5- داشتن فرزندان معلول جسمي و ذهني؛
6- فرزنداني که به نوعي دچار اختلال رفتاري و رواني شده اند.
والدين بايد در مواردي که درذيل به آن اشاره شده است صبور بوده و آستانه تحمل خود را بالا ببرند.

1- فاصله سني والدين با فرزندان

يکي از مشکلاتي که در راه تربيت وجود دارد، فاصله عميقي است که ميان مربي و کودک وجود دارد. اين فاصله تنها از جهت تفاوت در سن و قد و قدرت بدني آنها نيست، بلکه مهم تر از اين ها فاصله عميق رواني و نفساني موجود بين آنهاست که باعث مي گردد زبان يکديگر را درک نکنند؛ لذا در روايتي از پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل شده که هر کس کودک دارد بايد برايش کودکي کند؛ بنابراين مربي بايد در اين مورد صبور باشد.(11) به اعتقاد بعضي از متخصصان اختلاف عميق ميان ارزش هاي دو نسل مختلف يکي از دلايل شکاف نسل هاست.

2-داشتن فرزندان بيش فعال

يکي از رايج ترين اختلالات دوران کودکي، اختلال کمبود توجه ( بيش فعالي ) است که اغلب موارد تا دوران بزرگسالي ادامه مي يابد.

بعضي از نشانه هاي بيش فعالي و کمبود توجّه

1- عدم توانايي در تمرکز و توجه کافي؛
2- بي توجهي به سخنان سايرين؛
3- عدم تمايل به فعاليت ذهني؛
4- گم کردن مداوم اشياء خود؛
5- فراموشي در انجام فعاليت هاي روزانه؛
6- حواس پرتي؛
7- داشتن رفتارهاي تکانشي؛
8- ناتمام گذاشتن کارها؛
9- ناتواني در آرام نشستن؛
10-شتاب در پاسخ به سؤالات؛
11- اختلال در خواب و غذا؛
12- عدم رعايت نوبت؛
13- حساسيست نسبت به مسائل محيطي؛
14- خراب کردن وسايل و اسباب بازي ها؛
15- زياد حرف زدن؛
16- دخالت در همه امور؛
17- نافرماني و مخالفت و سرپيچي از فرمان ها؛
18-شلوغ کردن بيش از اندازه در بازي؛
19- زياد سؤال کردن؛
20- تند صحبت کردن و قطع نمودن حرف ديگران؛
21- ناتواني در يادگيري درس تا 25%؛

* چند نکته:

الف) ميزان شيوع اين اختلال در پسرها بيشتر از دخترها است.
ب) گروهي داراي رفتارهاي پرخاشگرانه و تکانشي اند.
ج) گروهي اختلال کمبود توجه دارند.

چه عواملي باعث بروز اين بيماري مي گردد؟

1- تعدادي از کارشناسان عوامل ژنتيکي و محيطي را مؤثر مي دانند و معتقدند که اين بيماري بيشتر ارثي است.
2- گروهي از محققان ضايعه عصبي را عامل مي دانند.
3- گروهي از محققان مي گويند مغز اين کودکان 5 تا 10 درصد کوچک تر از مغز کودکان سالم است.
4- سيگار کشيدن مادر از عوامل مهم اين بيماري است.
5- بعضي از محققين نيز تماشاي زودهنگام تلويزيون را عامل مي دانند.
6- 25 درصد کودکان مبتلا به بيش فعالي، کودکاني هستند که اختلال اضطرابي دارند.
براي درمان اين بيماري مراجعه به روان پزشک و مشاور ضرورت دارد اما اين نکته را هم از ياد نبريم که والدين اين گونه فرزندان بايد صبور بوده و تلاش کنند که اين فرزندان را تحمل کنند.(12)
گذشته از همه مباحث طرح شده، سؤالي در ذهن انسان نقش مي بندد که آيا نشانه هاي پيش فعالي در کودکان نسل هاي گذشته هم ديده شده است يا خير؟ پاسخ آن است که در زمان نبي مکرم اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) هم تعدادي از مادران به حضرت مراجعه کرده و از شيطنت فرزندان خود به ايشان شکايت مي کردند. حضرت به اين مادران مي فرمودند:
« عرامَةُ الصّبيِّ في صِغَرِهِ زيادةٌ في عَقلِهِ في کِبَرهِ »(13)
شيطنت و لجاج و ستيزه جوئي کودک، در دوران خردسالي او، نمايانگر فزوني عقل و انديشه او در بزرگسالي است.
و همچنين از امام موسي کاظم (عليه السلام) نقل شده که فرمودند:
« تُستَحَبُّ عرامةُ الغُلامِ في صِغَرِهِ ليکونَ حليماً في کِبَرِهِ »(14)
چه خوب است که فرزند در خردسالي بازيگوش و پرتلاطم باشد؛ اين رفتار نشانه حلم و خويشتن داري او در بزرگسالي است.

3- مشاجره و دعواي خواهران و برادران

يکي از مواردي که والدين به هنگام واقع شدن آن بايد سعه صدر زيادي از خود نشان دهند؛ هنگام درگيري و دعواي خواهر و برادر در خانواده است. مهم است بدانيم که بخشي از اين مشاجرات، طبيعت کودک است؛ لذا پيامبر گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) فرمود: « من پنج صفت بچه ها را دوست دارم؛ دعواي بچه ها؛ گريه کردن بچه ها؛ بازي کردن با خاک؛ هر چيزي را مي سازند زود خراب مي کنند؛ هر قدر پول به او بدهيد، خرج مي کند. »
و نيز در بياني ديگر مي فرمايند: « دعواي بچه ها را دوست دارم، چون وقتي با هم دعوا مي کنند بلافاصله با هم حرف مي زنند و صلح مي کنند. »
روانشناسان نيز به سه دليل دعواي بچه ها را در خانه تأييد مي کنند.
الف) قدرت دفاع از حق را مي يابند.
ب) دفاع از خود را ياد مي گيرند.
ج) قدرت حل مسئله را پيدا مي نمايند.

علت دعواي بچه ها را مي توان در موارد زير خلاصه کرد:

1-رفتار متفاوت والدين با فرزندان؛
2- بي عدالتي و يا تبعيض والدين نسبت به جنسيت فرزندان؛
3- الگوبرداري از مشاجره والدين؛
4- براي جلب توجه دست به رفتارهاي ايذائي نسبت به خواهر و برادر خود مي زند.
نتيجه اينکه در چنين مواردي که فرزندان با هم دعوا مي کنند؛ والدين بايد صبور باشند و به جاي پيدا کردن مقصر، دنبال راه حلي براي مشکل آنان باشند.

4- يادگيري درس فرزندان

از ديگر مواردي که والدين بايد صبر و حوصله زياد داشته باشند، بحث آموزش و يادگيري درس هاي اوليه مدرسه است. انجام تکاليف و وقت گذاشتن براي بچه ها و زمينه هاي مطالعه آنان را در محيط خانواده فراهم کردن، نيازمند سعه صدر است. والديني که در اين خصوص صبر و تحمل ندارند، هميشه با فرزند خود در مشاجره و نزاع هستند و چه بسا به جاي کمک به فرزند، در مسير يادگيري او مانع قرار مي دهند.
تشويق کردن، ايجاد انگيزه و رغبت، همراهي و همدلي در انجام تکاليف مدرسه اي- بدون اين که بچه ها وابسته به والدين شوند- نيازمند حوصله زياد است. از آنجا که گاهي ديکته گفتن، طرح مسئله، سوال پرسيدن و يا امتحان گرفتن از بچه ها از حوصله و صبر اولياء خارج است؛ بچه ها دچار اختلال در يادگيري و ضعف درس مي شوند.

5 - داشتن فرزندان معلول جسمي و يا ذهني

والديني که اين گونه فرزندان را در خانواده دارند بايد بسيار صبور باشند؛ چون يک فرد معلول انرژي زيادي را از اطرافيان خود مي گيرد. هزينه هاي درماني، نااميدي و يأس در عدم بهبود، نگاه هاي ترحم آميز اطرافيان و يا تمسخر دشمنان، همه و همه والدين را کم صبر و کم حوصله مي کند. گاهي يک فرد معلول ده برابر يک فرد سالم انرژي از والدين مي گيرد؛ لذا والدين اين فرزندان بايد بسيار صبور و شکيبا باشند.

6- فرزنداني که به نوعي دچار اختلال رفتاري و رواني شده اند

اختلالات رفتاري و رواني گاهي ناشي از دوران حاملگي و يا بعد از آن، يعني دوران شيرخوارگي و دوران رشد فرزندان است.
مجموع اين اختلالات عبارتند از: بيش فعالي، بلوغ زودرس، ناخن جويدن، لکنت زبان، انگشت مکيدن، اضطراب، دندان قروچه، شب ادراري، عصبانيت، لجبازي، حسادت، دزدي، دروغ، زودرنجي، کم روئي، وسواس، احساس حقارت، فرار از مدرسه، اختلال يادگيري، افسردگي، تکبر، بخل و تيک رواني و... .
در صورت بروز هر کدام از اين اختلالات بايد والدين صبور باشند؛ زيرا با عصبانيت و اعمال زور و اجبار نمي توان اين اختلالات را درمان کرد. حل اين معضل نيازمند به سعه صدر است. مراجعه به مشاوره و مهم تر از آن به کارگيري روش هاي درماني مشاور و عدم استفاده از اعمال فشار براي درمان اين اختلالات همگي نيازمند صبر و حوصله است.
صبر و ظفر هر دو دوستان قديم اند *** بر اثر صبر نوبت ظفر آيد

پي نوشت ها :

1- طه، 25
2- غررالحکم، ص 75
3- هود: 11
4- ابراهيم: 5
5- نحل: 42
6- بقره:45
7- عصر: 3
8- زمر: 10
9- احقاف: 35
10-نحل: 127
11- وسائل، ص 15، ص 203
12-مجله پيوند، شماره 313، ص 44
13- نهج الفصاحه، ص 564
14- بحارالانوار، ج57، ص 361

منبع مقاله :
رفيعي محمدي، علي محمد (1392)، بيست اصل در تربيت: اصول برقراري ارتباط با کودکان و نوجوانان، قم، انتشارات رسول اعظم (ص)، چاپ دهم